Project Description
Η κατοίκηση στο λόφο Βελατούρι υπήρξε μακραίωνη και πυκνή. Στην κορυφή του σώζονται τα ερείπια της ακρόπολης με στοιχεία κατοίκησης από το τέλος της νεολιθικής περιόδου, σπίτια της πρώιμης και μέσης εποχής του Χαλκού (2900 – 1600 π.Χ.) καθώς και πέντε μνημειώδεις τάφοι της μυκηναϊκής περιόδου (1600-1100 π.Χ.). Ο λόφος εξακολούθησε να κατοικείται στη γεωμετρική περίοδο, στην οποία ανήκει ένα μεγάλο δωμάτιο με κτιστά θρανία, πιθανώς χώρος συγκέντρωσης των κατοίκων της περιοχής. Χαμηλότερα στις πλαγιές εκτείνονταν τα νεκροταφεία με πλούσια κτερίσματα από τη γεωμετρική έως την ύστερη κλασική περίοδο (1100 – 350 π.Χ.) που φανερώνουν τη συνεχή κατοίκηση του χώρου. Το 412 π.Χ. κατά την διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι οχύρωσαν την χερσόνησο του Αγίου Νικολάου για να προστατεύσουν τα μεταλλεία.
Στην κορυφή του λόφου Βελατούρι έχει αποκαλυφθεί η προϊστορική ακρόπολη. Η κατοίκηση υπήρξε συνεχής από το τέλος της νεολιθικής περιόδου και στην εποχή του Χαλκού. Ο Θορικός άκμασε κατά την πρώιμη μυκηναϊκή περίοδο (16ος -15ος αι. π.Χ.), όπως δείχνουν οι μνημειώδεις τάφοι (θολωτοί και λακκοειδείς) στην κορυφή και στην ανατολική πλαγιά του λόφου, οι οποίοι περιείχαν πλούσια κτερίσματα.Στο μυκηναϊκό τάφο 1, αγγεία και ειδώλια χρονολογούμενα από τον 7ο και έως το τέλος του 5ου αι. π.Χ., υποδεικνύουν ότι οι κάτοικοι απέδιδαν λατρεία στους προγόνους (ηρωολατρεία).
Στην δυτική πλαγιά του λόφου Βελατούρι βρίσκεται το κέντρο του αρχαίου δήμου Θορικού. Σύμφωνα με τη πολιτειακή μεταρρύθμιση του Κλεισθένους (510 π.Χ.) ανήκε στους παράλιους δήμους της Ακαμαντίδας φυλής και μετείχε με 5 βουλευτές στη Βουλή των Πεντακοσίων. Από τον αρχαίο δήμο σήμερα σώζονται μέρη του οικισμού, το θέατρο, ο ναός του Διονύσου, εγκαταστάσεις για την επεξεργασία των μετάλλων, ένας τετράγωνος πύργος του 4ου αι. π.Χ., τα νεκροταφεία και το μεγάλο δωρικό οικοδόμημα. Ο οικισμός, γνωστός ως βιομηχανική πόλη, εκτείνεται στη βραχώδη κατηφορική πλαγιά του λόφου Βελατούρι.
Το θέατρο του Θορικού βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του οικισμού. Το κοίλον του θεάτρου διαμορφώνεται στη βραχώδη παρειά του λόφου με ελλειψοειδές αντί του συνήθους ημικυκλικού σχήματος, όπως και η ορχήστρα. Αρχικά (από τα τέλη του 6ουαι. π.Χ.), οι θεατές κάθονταν στο έδαφος, ενώ στη συνέχεια, περί τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. πρέπει να προστέθηκαν τα λίθινα κτιστά εδώλια, σε 12 σειρές. Δύο κλίμακες χωρίζουν το κοίλον σε τρεις ανισομεγέθεις κερκίδες. Στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. προστέθηκαν νέες σειρές εδωλίων και το άνω κοίλον, υποστηριζόμενο από μνημειώδη ισοδομικό τοίχο. Το θέατρο εκτιμάται ότι είχε χωρητικότητα 6000 θεατών. Η ορχήστρα, στα μέσα μάλλον του 5ου αι. π.Χ., επεκτάθηκε με την οικοδόμηση αναλημματικού τοίχου στη νότια πλευρά της, ο οποίος διαδέχθηκε παλαιότερο. Η σκηνή πρέπει να ήταν ξύλινη κατασκευή, ενώ δεν ανεγέρθηκε ποτέ μόνιμο σκηνικό οικοδόμημα.
Με τις διαμορφώσεις των μέσων του 5ου αι. π.Χ. συνδέεται ο μικρός ναΐσκος του Διονύσου, η κρηπίδα του οποίου διατηρείται δίπλα στην δυτική πάροδο, καθώς και ο βωμός, η θεμελίωση του οποίου είναι ορατή μπροστά από την πρώτη σειρά εδωλίων παρά την ανατολική πάροδο. Δίπλα σε αυτήν, υπάρχει μεγάλη αίθουσα λαξευμένη στο φυσικό πέτρωμα, με θρανίο να περιτρέχει τις σωζόμενες πλευρές της. Η αίθουσα πρέπει να εξυπηρετούσε ανάγκες του Δήμου των Θορικίων (π.χ. συνεδριάσεις των εκπροσώπων). Αλλά και στο θέατρο προφανώς εκτός από τις παραστάσεις δράματος, συγκεντρώνονταν οι πολίτες για ποικίλους λόγους.
Εντύπωση προκαλεί το γεγονός, ότι ακριβώς νότια της ορχήστρας του θεάτρου και σύγχρονα με αυτό δημιουργήθηκε ένα νεκροταφείο που ήταν σε χρήση από τον 6ο αι. π.Χ. έως τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Στην δυτική πλαγιά του λόφου οι περισσότεροι τάφοι χρονολογούνται στη γεωμετρική (1100 – 700 π.Χ.) και αρχαϊκή (700 – 480 π.Χ.) περίοδο, ενώ λιγότερες είναι οι ταφές των μέσων του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ. Στη νότια πλαγιά οι τάφοι που χρονολογούνται στον 7ο, 6ο και 4ο αι. π.Χ. ανήκαν σε νεαρά άτομα και παιδιά. Βόρεια του θεάτρου βρέθηκαν τάφοι του 8ου – 7ου αι. π.Χ.
Σπίτια, εργαστήρια και στοές γύρω από το θέατρο αποτελούν έναν οικισμό και δείχνουν την πυκνότητα της κατοίκησης και την ποικιλία των δραστηριοτήτων των αρχαίων κατοίκων του Θορικού. Δίπλα στο δυτικό διάζωμα του θεάτρου υπήρχε ένα σπίτι με πεντάκλινο ανδρώνα (δωμάτιο συμποσίων) και αυλή. Το χωρίζει από το θέατρο ένα στενό μονοπάτι που ανηφορίζει στην πλαγιά.
Στη γειτονική χερσόνησο του Αγίου Νικολάου με τους μικρούς όρμους Φραγκολίμανο και Πόρτο Μαντρί, ήταν το λιμάνι του αρχαίου Θορικού, που οχυρώθηκε στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404π.Χ.). Μέσα στο φρούριο σώζεται ένας μικρός οικισμός των κλασικών χρόνων, ενώ τοίχοι είναι ορατοί μέσα στη θάλασσα νότια του ναού του Αγίου Νικολάου.
Στην πεδιάδα νότια του οικισμού του Θορικού, σώζεται ένα μεγάλο μαρμάρινο δωρικό οικοδόμημα σε σχήμα διπλής στοάς, του 5ου αι. π.Χ., που έχει γίνει γνωστό σαν «ναός
της Δήμητρας και Κόρης» από επιγραφή που βρέθηκε στην περιοχή. Πρόκειται για δημόσιο κτήριο, πιθανώς η αγορά του δήμου.
Στον χώρο έχουν γίνει ανασκαφές από το 1820 έως το 1995, διαδοχικά από την Εταιρεία των Dilettanti, την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών, την εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία, τη Βελγική Αρχαιολογική Σχολή, την Β΄Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.